Türkçede fiillerin cümlede nesne mi yoksa ele aldıkları özne mi aldıklarına göre gösterdikleri özelliğe çatı denir. Fiilsiz cümlelerde çatı aranmaz. Fiiller, çerçeveleri bakımından başlıca iki kısma ayrılır:
İçindekiler
a. Amaca göre fiiller
1. Geçişli fiil
2. Geçişsiz fiil
3. Sinir bozucu bir hareket
4. Nedensel fiil
B. konuya göre fiiller
1. Aktif fiil
2. Pasif fiil
3. Dönüşlü fiil
4. İş işi
a. nesneye göre fiiller
1. Geçişli fiil
Cümle içinde nesne alabilen fiillerdir. Yüklemin sorduğumuz “ne, kim, ne” sorularının cevabı cümlenin öznesi olur. Yani fiilin “ne, kim, ne” sorularından birini sorarak fiilin nesne alıp almadığı anlaşılır.
öğrenebiliriz.
Örnek: Şiraz Şahı Sururi Şah ile eğlence olsun diye Yahudi adlı keşişin çocukları yoktur.
Keşişin bahçesinde bir güzellik gördüm.
Uyarı: geçişli fiiller her zaman bir cümlede bir nesneye sahip olmayabilir. Burada fiilin nesnesi önemlidir.
Bu olabilir.
2. Geçişsiz fiil
Eşya almayan fiillerdir. Bu fiiller “ne, kim ve ne” sorularına cevap vermezler.
Örnek: İkiniz bir hırka giyersiniz ve seyahate çıkarsınız.
3. Sinir bozucu bir hareket
İstemsiz fiiller ‘-dır, -r, -t’ ekleriyle geçişli hale getirilir. Bu fiillere “gevşek fiiller” denir.
Örnek: Aslı, Kerim’e güldü. Karim Native’i güldürdü.
4. Nedensel fiil
Nedensel çerçeve, fiillerin geçişliliğini artıran ve fiilleri başka bir kişiye geçişli yapma anlamını veren çerçevedir. Ekleri “-dır, -r, -t” dir.
Örnek: Kerim manastırda şarkı söylerken kız onu tanıdı ve manastırdan uzaklaştırdı.
Karim manastırda şarkı söylerken kız onu tanır ve manastırdan kaçar.
Saraydan kiliseye giden yol kapanır.
B. konuya göre fiiller
Türkçede fiiller ele aldıkları konunun türüne göre dörde ayrılır.
1. Aktif fiil
Aktif fiilin fiil olduğu bir cümlede özne fiildeki eylemi doğrudan bildirir. Aşağıdaki cümlelerde fiiller özne tarafından doğrudan yapıldığı için aktiftir.
Örnek: Sonuç olmayınca Kerim Allah’a Aslı’ya sevgi vermesi için yalvarır.
Erzurum’da bir Rum kızı Kerem’e Aslı’nın Kayseri’ye gideceğini söyler.
2. Pasif fiil
Edilgen fiilin fiil olduğu bir cümlede özne, fiilde bildirilen fiilden etkilenme halindedir. Pasif fiil ‘-n’ ve ‘-l’ ekinden türemiştir ve cümlede ‘başkası tarafından yapılmış’ anlamını taşır. Edilgen fiilin yüklem olduğu bir cümlede özneye ‘sahte özne’ denir.
Örnek: Namaz kılınır.
Yerde duran güzel bir masa.
3. Dönüşlü fiil
Dönüşlü fiilin fiil olduğu bir cümlede, özne fiildeki eylemi doğrudan bildirir; yaptığı bu
İşin kendisinden de etkilenir. Dönüşlü fiil “-n” ve “-I” ekinden türetilmiştir. Dönüşlü fiilin yüklem olduğu bir cümlede
“Kendin yap” demektir.
Örnek: Aslı Kerem ile süslenmiştir.
Kerim, Aslı’yı özlediğine pişman olur.
4. İş işi
Birden fazla öznenin oluşmasını gerektiren fiiller. Fiil ve köklerine “-ş” eki getirilerek yapılır.
İşbirlikçi fiiller, karşılıklı ve ortak eylem anlamını verir.
Örnek: Yolda bir dervişle karşılaştılar.
Kerim, Aslı ile bu dünyada tanışamayacağını düşünür.
Cemaatte gizli bir toplantı düzenleyin.
Kerem ve Aslı’yı göremediği için üzülür.
Bülbül bu aşk şarkısını söylüyor.
Hüzünlü martılar tepelerinde uçuyordu.
«Kerem ve Aslı Öykü Fiilleri (Eylemler)»