Cümlede eylemi, oluşu, hareketi gerçekleştiren veya yüklem üzerinde konum alan öğedir. Özne, cümledeki özneyi veya şeyi tatmin eder. Fiil içeren cümlelerde özne, eylemi yapan kişiyi bildirir. İsimlerin yöneldiği cümlelerde, edilgen fiillerin kullanıldığı cümlelerde ve fiil yapılı fiil cümlelerinde özne, fiilin neyi ifade ettiğini belirtir. Cümlenin öğelerinde özneyi bulmak için “kim ve ne” yükleme soruları sorulur.
Misal:
Otobüs şoförü yolculara çok kaba davrandı. (Kim kaba davranıyor?)
- Utancımdan yanaklarım kızarmıştı. (Kızarmak nedir?) Gök maviydi, (Mavi olan göktür) Hoca nasihat ediyor yine, (İşi yapan hoca)
Not: Bazen özne bir kelime veya kelime grubu olarak bir cümlede yer almaz. Bu tür yapılarda özne, fiilin sonundaki kişi ekinden anlaşılır. Bu tür cümlelerde şahıs eki ile gösterilen zamir cümlenin öznesi olur. Bu konulara gizli konular da denir. Ancak mana bakımından bir gizlilik yoktur, şekil bakımından bir gizlilik hali vardır.
Örnekler:
Geçen yaz İspanya’ya gittik. (biz)
Işığı görür görmez ortadan kayboldu. (o)
Ne kadar çok çalışırsan o kadar başarılı olursun. (siz)
Ne kadar hassas bir insansın! (neşeli)
Ağlamak üzereyken güleceğim (ben)
(a) Eşleşen özne ve fiil
(1) kişi başı
Özne tekil ise yüklemin öznesi de tekildir.
Misal:
Konuşurken kaybedersin.
- Birden fazla özne kullanılmışsa yüklem, özneye karşılık gelen kişi zamiri ile o kişiyi gösteren kişi ekini alır.
Örnekler:
- Sen ve ben gözyaşlarıyla ıslanmış bir hamuruz. Arkadaşım ve ben aynı duyguları paylaşıyoruz.
Belirsiz zamir özne olduğunda, yüklem iyelik ekiyle kişiyi vurgular.
Örnekler:
- Hepimiz çok mutluyuz. Çoğunuz yorgundunuz.
(2) Tevhid ve çokluk açısından
Soyut kavramlar ve somut, insan dışı kavramların isimleri çoğul özne olduğunda, yüklem tekil olur.
Örnekler:
- Kuşlar uçuyor. Hayvanlar bir yere saklandı. Bülbüller öter, güller açar ama gönül yoktur.
İnsan çoğul isimleri özne olduğunda, fiil hem tekil hem de çoğul olabilir.
Örnekler:
- Çocuklar annelerini çok kızdırmışlar, (Kızgınlar) Komşularımız bahçede çay içiyor, (İçiyor)
İnsan olmayanlar tarafından kişileştirme (teşhis sanatı) durumunda ve çok sayıda öznenin olduğu durumlarda, yüklem de çoğul hale gelir.
Örnekler:
- Dağlar ve taşlar bu sözler karşısında şaşkına döndü. İnsanlıktan bahseden şehirler artık konuşmuyor.
Özne tek olmakla birlikte sözcüğe saygı ya da ironi katmak için çoğul fiil eklenir.
Örnekler:
- Müdür, henüz çıkmadılar. (Saygılarımla) Efendim sınıfımızı onurlandırdılar Maşallah (Alay)
Tekil veya çoğul isimler cümlede özne olarak kullanıldığında fiil tekil olur.
Örnekler:
- Ordular savaşa hazırdı. Çobanın bir anlık dikkatsizliğinden yararlanan sürü dağıldı. Belirsiz sıfatlardan veya sayısal sıfatlardan oluşan sıfat tamlamalarının özne olduğu cümlelerde yüklem tekilleşir.
Örnekler:
- dört kişi. Masanın etrafında oturmuş, hayallerini masaya koyuyordu. Birçok kişi bu olaya aynı tepkiyi verdi.
Not: Karşılıklı konuşmalarda sorulara cevap verirken yüklemi söylememe durumuna eksiltili (bozuk) cümle denir. Bu tür cümlelerde anlam yükleme o kadar açıktır ki buna gerek yoktur.
Misal:
– Gökçen ne yapıyor?
– resim. (Gökçen boyar.)
– Bu şiiri kim daha iyi okur?
– BEN. (Bu şiiri okumayı tercih ederim…
Ne kadar yüklem varsa o kadar da cümle vardır.
“dolaylı nesne yüklemi”